De bedelarmband van StiQS
De Bedelarmband van StiQS
Tekst: Flox den Hartog Jager
Foto’s: John Drop
Een roze hartje aan een armband. Dat was het begin van bedelarmband, die in de jaren ‘60 van de vorige eeuw zo populair was. Die eerste armband kreeg koningin Victoria in 1840 van haar echtgenoot prins Albert bij de geboorte van hun eerste kind, een dochtertje dat ook Victoria heette. Het hartje kon open. Aan de ene zijde bevatte het een lokje haar en aan de andere zijde werd haar naam en geboortedatum gegraveerd. Albert zette de traditie voort en na verloop van tijd hingen aan de armband negen hartjes: roze voor prinses Victoria, turquois voor Albert, rood voor Alice, donker blauw voor Alfred, doorschijnend wit voor Helena, donker groen voor Louise, midden blauw voor Arthur, opaak wit voor Leopold en licht groen voor Beatrice.
Zo begon de loveaffaire die Victoria had met de bedelarmband. In de loop van haar leven liet ze er verschillende maken om de hoogtepunten te gedenken – een armband met haar kleinkinderen- maar ook de dieptepunten – een armband met bedels waarop tekens van rouw na de dood van haar geliefde Albert –.
Haar idee kreeg navolging onder de bevolking, die toen net als nu gefascineerd was door alles dat leden van het koningshuis deden. Maar omdat de bedels per stuk door edelsmeden gemaakt werden, was het een dure liefde en alleen weggelegd voor de rijken. Het was dan ook een schot in de roos toen Tiffany in 1889 me een goedkopere versie kwam. Een armband met één hart eraan.
Amuletten en chatelaines als voorlopers
Natuurlijk waren er voorlopers van deze bedelarmband. Kettingen met hangers of amuletten werden al vanaf de oertijd gedragen. De kralen werden in het stenen tijdperk gemaakt van klei, been, schelp of ivoor gewonnen uit mammoettanden. In de bronstijd kwamen daar (half)edelstenen als lapis lazuli en bergkristal bij. De hangers moesten de goden gunstig stemmen, beschermen tegen kwaad. Ze gaven de drager kracht. De amuletten waren onderdeel van de nog magische wereld waarin de mensen toen leefden.
In het oude Rome droegen velen medaillons. In het de medaillons vaak een geschreven wens, een roep om kracht en dapperheid. Ze werden dicht bij het hart op het blote lichaam gedragen, opdat deze eigenschappen makkelijk door het lichaam zouden kunnen worden overgenomen. In de loop van de tijd komt er onder de vroege Christenen in Rome een belangrijk symbool bij: een hanger/bedel in de vorm van een vis. Daardoor kon men in groepen en onder bekenden gelijkgezindheid tonen, nog voor men erover sprak. Ook kruisvaarders droegen nog amuletten onder hun kleding, maar in de Renaissance neemt het geloof in magie en toverkracht af en verliezen amuletten hun aantrekkingskracht.
Een andere voorloper van de bedelarmband waren de chatelaines. In het begin ging het om een praktische oplossing voor een probleem: waar moet je al je belangrijke dagelijkse spullen laten als er in je kleding geen zakken zitten. Voor heren werden zakken rond 1700 de mode. Maar vrouwen droegen hun naaigerei – een schaar, vingerhoedhuisje, en kokertjes voor naalden en pincetten-, sleutelbos, buideltasje aan lange kettingen aan de band van hun rok. De chatelaines van rijke vrouwen waren ook rijk versierd, die van de huishoudster was vooral nuttig.
Armband als boodschap
In de tijd van Victoria had de bedelarmband niet alleen zijn magische kracht verloren, maar ook het nut dat aan zijn voorganger de chatelaine nog kon worden toegekend. De Romantiek was aangebroken en Victoriaanse tijdgenoten gebruikten hun bedelarmband dan ook als verwijzing naar hun geliefde en hun gezin. De bedels hadden geheime compartimenten, waarin je lokjes haar of andere aandenkens kon bewaren, de ketting werd gegraveerd met spreuken als: ‘denk aan mij als je hiernaar kijkt’.
Dergelijke boodschappen konden ook op een andere manier worden gebruikt. De suffragettes droegen armbanden of broches met bedels in de kleuren groen, wit en violet. Samen vormden ze de begin letters van hun slogan: ‘Give Women the Vote’ en dat werd begrepen door gelijkgestemden, net als de hangers in de vorm van een vis van de vroege Christenen. In de eerste wereldoorlog droegen vrouwen armbanden met daaraan aandenkens aan hun echtgenoot, broers of vader. Militaire motieven werden mode: vliegtuigen, soldaatjes of de nationale vlag. Soms ging het om een grove hanger, gesneden uit een muntstuk door een soldaat in de loopgraven.
Filmsterren populariseren de bedelarmband
Na de oorlog en in de roaring twenties kwam de fascinatie met het witte doek, filmsterren en de armbanden die zij droegen. Deze trend zette door na de tweede wereldoorlog met filmsterren als Nathalie Wood, Grace Kelly, Elizabeth Taylor en Sophia Loren. Zij droegen hun bedelarmbanden niet alleen in het dagelijks leven, maar ook in films als Hitchcock’s Rear Window en Giant, een film met in de hoofdrollen Elizabeth Taylor, Rock Hudson and James Dean. De armbanden vielen in die tijd des te meer op door de zeven-achtse mouw die modehuis Dior in die tijd populair maakte.
In de jaren zestig werden bedelarmbanden hoe langer hoe meer symbolen van volwassenheid of van andere rites de passage. Je kreeg ze als jong meisje vaak van je oma of peettante bij de eerste communie, of een bijzondere verjaardag en daarna werd hij regelmatig aangevuld met bedels: souvenirs die je kreeg na een reisje van je vader, broer of oom of als herinnering aan grote en kleine overwinningen zoals een zwemdiploma. In de jaren zestig worden de bedels aangepast aan de heersende mode en zie je popidolen als de Beatles of de Monkeys verschijnen, maar ook popart had invloed. Walt-Disney figuren doen hun intrede en goedkope plastic hangertjes in de vorm van alledaagse gebruiksvoorwerpen naar analogie van de blikken Campbell soep die Andy Warhall vereeuwigde in zijn kunst.
Vrouwenbeweging betekent het einde
Deze trend was in de jaren ’70 plotseling voorbij. De vrouwenbeweging maakte een eind aan de bedelarmband die werd gezien als symbool van vrouwelijkheid, huiselijkheid en het huwelijk als hoogste ideaal voor een meisje. De armbanden pasten niet in de hippiecultuur van oude spijkerbroeken, Levi-jasjes en hot-pants. Huiselijkheid en het huwelijk werden vervangen door nieuwe idealen. Een meisje is op haar toekomst voorbereid, want na 1956 is ze handelingsbekwaam ook als ze getrouwd is; dat wil zeggen ze mag buitenshuis gaan werken, een bankrekening openen en zonder toestemming van manlief op reis, hoewel hij nog tot 1 januari 1970 volgens de wet het hoofd van het gezin blijft. Jonge vrouwen, of ze nu ongehuwd of gehuwd waren, kregen een baan(tje). Op kantoor maakte een bedelarmband te veel lawaai en raakte verstrikt in typemachines. De armbanden kwamen in de la te liggen en in de jaren ‘ 80, toen de prijzen van goud en zilver stegen werden vele om die reden gestolen.
Revival
Het lijkt alsof de bedelarmband vanaf 2000 een revival doormaakt. Moderne vormen als Pandora en Noosa Chunks grijpen terug op de magie van de vroegste amuletten hangers. De kralen en Chunks beloven liefde, geluk en stemmen fortuna gunstig.
Een heel andere betekenis heeft de ketting van jonge kinderen die een lang traject met behandelingen tegen kanker hebben doorstaan. Zij krijgen een kanjerketting, waaraan speciale kralen voor elk onderdeel van hun onvoorstelbare reis. De kralen symboliseren vooral hun dapperheid bij elke moeilijke stap die ze hebben ondernomen om weer beter te worden.
En tot mijn verbazing is ook die bedelarmband uit de jaren ’60 weer terug. Hij wordt opgeknapt en doorgegeven door de meisjes uit de jaren ’60 -nu grootmoeders- aan hun kleindochters. Kennelijk is de connectie met de vrouwelijke idealen uit de ’50 en ’60 verdwenen. Ook weten ze vaak niet meer voor welke dromen, verwachtingen en doelen de bedels symbool stonden. Wel weten ze dat ze de armband van hun oma kregen en dat ze er zo verguld mee waren. We kunnen dan ook concluderen dat zo’n armband onmiddellijk herinneringen aan vroeger oproept en dan vooral ons ouderlijk huis. En juist dat is de belangrijkste reden om hem door te geven. Daarmee is de armband nu (opnieuw) tot symbool van de band tussen generaties geworden.
De bedelarmband van StiQS
Voor StiQS zijn vooral de schakels van belang. Zij belichamen de verbondenheid, die de kunstenaars van het collectief met elkaar voelen. Aan elk van de schakels hangt een bedel, die iets over ons zelf en onze interesses zegt. Hij was te zien op 23 en 24 september 2023 in galerie de Lange Brug tijdens de Kunstroute in Leiden.
Noot:
Kunstenaarscollectief StiQS werd in 2007 opgericht. De negen kunstenaars van dit collectief hebben textiel tot hun medium gemaakt lang voor dit materiaal in de mode kwam. Zij zijn geschoold in traditionele textieltechnieken, maar hebben daar in de loop der tijd vele andere aan toegevoegd. Hun werk laat zien dat textielkunst compleet in deze tijd staat.
©Flox den Hartog Jager, John Drop en de leden van StiQS 2023
